Woke maakt de wereld zwart-wit

Tekst: Tineke van der Waal-Goudriaan is freelancejournalist.

Wat is woke (spreek uit: wook)? De betekenis is niet zo simpel als de vier letters eruitzien. Het antwoord hangt niet alleen af van de persoon die je ernaar vraagt, er gaat bovendien een ideologische wereld achter schuil. Tijd om woke te ontrafelen.

De twintigjarige Isabel uit Terneuzen vindt het mooie aan haar generatie dat ‘iedereen wel een beetje woke lijkt te zijn’, vertelde ze onlangs aan de Provinciale Zeeuwse Courant. Toch noemt ze zichzelf niet zo, terwijl ze ‘wel vooruitstrevend’ is. Het is namelijk ‘nooit als compliment bedoeld als iemand je woke vindt,’ zegt ze. De jonge Zeeuwse is dus graag woke, want dat is progressief, maar het is negatief als iemand haar zo noemt. Dat maakt het niet makkelijker om grip op dit begrip te krijgen.

Feit is dat de jongere generatie opgroeit met artiesten en series die ‘woke’ (letterlijk: wakker) zijn en anderen oproepen ‘to stay woke’: wakker te blijven. Concreet betekent het dat je jezelf bij de dingen die je ziet en doet steeds de vraag stelt: ‘Kan dit eigenlijk nog wel?’ Zoals: kan Zwarte Piet nog wel? Kunnen (alleen) een mannen- en vrouwentoilet nog wel? Kun je als Nederlander nog wel leven met het slavernijverleden van jouw land? Woke gaat dan om het je bewust zijn van discriminatie en alert zijn op sociale issues.

Kringloopjas
Wie terugbladert in Nederlandse kranten ontdekt dat het woord voor het eerst regelmatig voorkomt nadat de zwarte Amerikaan George Floyd in 2020 door politiegeweld om het leven is gekomen en er wereldwijd protesten ontstaan. De beweging Black Lives Matter zet op dat moment racisme mondiaal op de kaart. Ook hier zijn activisten ‘woke’ en roepen anderen op ‘to stay woke’.

Inmiddels betekent het ook: kiezen voor inclusief taalgebruik om iedereen te erkennen, ongeacht zijn genderidentiteit. En: je nieuwe jas bij de kringloop kopen en in de supermarkt de hagelslag kiezen die eerlijk en duurzaam is geproduceerd. En: jezelf vastlijmen op de A12, omdat je bezorgd bent over het klimaat. Woke betekent zelfreflectie, die je bereid maakt om je (witte) privileges te erkennen en vervolgens aan verbetering te werken.

Woke heeft zo te maken met persoonlijke keuzes en overtuigingen, waarvoor je op zichzelf respect kunt hebben. Het is goed om je bewust te zijn van de impact van je gedrag en achter het simpele pak hagelslag te kijken. Het is mooi om eenvoudig te leven en niet elk jaar een nieuwe jas te kopen. Het is ook goed om racisme te bestrijden.

Voor woke-mensen zijn dit intussen geen vrijblijvende keuzes; er is geen andere optie. Vandaar dat er soms een offer gebracht moet worden. Frustratie en files op de A12 en een vernield museumstuk horen erbij.

Niets is vast
Toch is dit beeld nog wel te simpel. Wie iets dieper graaft, merkt dat in de woke-wereld geen objectieve waarheid bestaat. De materiële werkelijkheid is niet vaststaand en kenmerken tellen namelijk niet; doorslaggevend is wat iemand denkt en voelt. Het antwoord op de vraag ‘Wat is een vrouw’ is dus subjectief en veranderlijk. De werkelijkheid is niet gegeven en vaststaand, om vervolgens door mensen te worden ontdekt. Nee, de werkelijkheid wordt door mensen met hun woorden en gedrag gemaakt. Dus kan 2+2 soms ook 5 zijn. Woke is daarmee het ultieme postmodernisme en dus ongrijpbaar.

Frame
Tegelijk is woke ook heel simpel, of beter gezegd: simplistisch. Het is een manier van denken geworden die mensen tot één aspect van hun identiteit reduceert. De mensheid bestaat dan niet uit persoonlijkheden die een veelkleurig geheel vormen, maar uit groepen die een bepaald kenmerk ‘zijn’, bijvoorbeeld hun ras of gender. Een sollicitant ‘is’ zijn handicap of zijn gender, wat vervolgens reden is om hem te benoemen. Tussen twee haken: zo’n sollicitatieprocedure gaat niet over gelijke kansen (equality), maar over gelijke uitkomsten (equity).

Het echte woke-denken is een vorm van identiteitsdenken die de wereld in twee groepen framet : in daders en slachtoffers, in fout en goed. Wit is daarbij altijd de dader, niet-wit het slachtoffer. Niet-transgender of heteroseksueel is dader, lhbt-mensen zijn slachtoffer. Rijk is dader, arm slachtoffer. ‘Westers’ dader, moslim slachtoffer. Zelfs slank is dader en obees slachtoffer. Niet kwaliteiten, karakter of levensovertuiging bepalen in dit denken wie iemand is, maar zijn huiskleur, gender, of welk minderheidskenmerk dan ook.

Vanuit dit perspectief moet een ‘witte’ man uit Wassenaar van boven de zestig zijn excuus aanbieden, ook al heeft hij niets verkeerd gezegd of gedaan. Witte mensen hebben een erfschuld die nooit ingelost kan worden. Schuldig aan het kolonialisme en dus schuldig aan alle problemen die mensen van kleur vandaag de dag in hun leven ervaren, omdat dit een doorwerking is van het kolonialisme.

De witte schuld is intussen helemaal verweven met het machtssysteem en de hiërarchie die onze maatschappij vormen. Wie echt woke denkt, zal deze maatschappijstructuren dan ook actief bestrijden.

Onveilig
Woke zijn gaat in de regel met veel verontwaardiging en boosheid gepaard. Tegelijk zijn woke-denkers tere zielen. Ze ervaren situaties al snel als onveilig – een woord dat karakteristiek voor woke is. Studenten voelen zich onveilig als een docent hen met een mening confronteert die de hunne niet is. Zo kunnen gevoelens van gekwetstheid op een universiteit bepalen waaruit de studiestof mag bestaan. Gekwetst voelen, is daarbij een probleem van de zender; de docent zal zijn woorden moeten aanpassen. Andere opvattingen gelden voor woke-denkers als onveilig of zelfs als micro-agressie. Hierbij speelt mee dat begrippen als luisteren, vergeving en hoop in het woke-woordenboek niet voorkomen.

Het is begrijpelijk dat opiniestukken over dit onderwerp in Nederlandse media meestal gaan over de vraag of woke al dan niet gevaarlijk is. Woke heeft namelijk kwaadaardige trekken. Ze richt zich niet op wat mensen verbindt, maar op de verschillen die er zijn. Woke creëert zo een ‘wij versus zij’-mentaliteit, mijdt gesprek en debat en wil ‘onwoke’ mensen uitstoten. Zo’n houding bevordert conflicten tussen verschillende groepen, beperkt de vrijheid van meningsuiting en moedigt (zelf)censuur aan. Dat maakt een samenleving ziek.

Dus inderdaad, Isabel, het is geen compliment om woke te worden genoemd. Nog beter is het om niet te woke zijn.