Als je alles kwijtraakt …

Tekst: Marja de Kruijf, foto’s: Renate Bode, Woord & Daad

Twintig jaar woonde en werkte Renate Bode in Niger waar ze veel armoede heeft gezien. Drie jaar geleden kwam ze terug naar Nederland. Renate werkt als projectleider voor Noodhulp en Weerbaarheid bij ‘Woord en Daad’.

Regelmatig spreekt Renate lokale partners van ‘Woord en Daad’, de mensen die als eerste ter plekke zijn als ergens een ramp plaatsvindt. Denk aan de aardbeving in Haïti, waardoor mensen huis en haard verloren en vaak ook hun voorraden aan eten. Of aan een land als Ethiopië, waar de laatste drie jaar het klimaat zo hard verandert dat oogsten verloren gaan. Onverwachts gaat het regenen en gaan mensen gewassen zaaien, waarna het plotseling wekenlang droog is en alle, net ontkiemde kleine plantjes, verdorren en de droogte niet overleven. Wat Renate raakt op het moment dat ze mensen ontmoet die zo’n ramp meemaken? Renate: ‘Natuurlijk de nood: mensen die in vreselijke situaties leven, zonder goed dak boven hun hoofd, of zonder gezond en voldoende eten en drinkwater. Maar het raakt me ook hoe enorm dapper mensen vaak zijn; hoe ze door kunnen blijven gaan en levensvreugde vinden in de kleine dingen. Ze blijven overeind, waar wij misschien wel passief of terneergeslagen zouden gaan zitten. Ook al is de oogst vorig jaar mislukt, mensen gaan toch opnieuw zaaien, met de hoop dat het deze keer wél wat oplevert.’

Niet iedereen is in staat om moed te houden in een crisissituatie, dat is begrijpelijk. Renate: ‘Samen met leden van het ‘Christelijk Noodhulpcluster’ zijn we betrokken geweest bij de mensen die moesten vluchten na de explosie in Beiroet. Ik kan me niet voorstellen wat het betekent als je in zo’n situatie zit. Je kunt niet nog even snel wat inpakken, je moet rennen voor je leven. Of als ik kijk naar Syrië, na de aardbeving, waar mensen dichtgeslagen en passief voor zich uit zaten te staren in de kou. Als achter jou nog familieleden in het puin liggen, dan kún je ook niet meer verder denken en dan begrijp ik dat iemand gewoon neerzakt en blijft zitten.’

Vlak na een ramp is er noodhulp nodig: onderdak, voedsel en water. Renate vindt het bijzonder dat zij vanuit haar functie bij ‘Woord en Daad’ daarna nog een stapje verder mag gaan. Renate: ‘Het is mooi als mensen in dankbaarheid de hulp aanpakken die hen wordt gegeven, maar het mooiste is als ze ‘zelf gaan lopen’: plannen gaan bedenken. Een voorbeeld: iemand krijgt een paar kippen en het lukt haar om wat eieren uit te laten broeden. Ze verkoopt een paar kuikentjes en gebruikt eieren en enkele kippen als voedsel. Stel je voor dat ze bij zichzelf denkt: ‘Ik kreeg drie kippen, nu heb ik er twaalf, laat ik er een paar aan mijn buurvrouw geven, want die heeft het ook moeilijk. Op die manier verbetert ook haar leven.’ Je ziet dan een stukje ondernemerschap ontstaan.

In sommige landen is jarenlang, oneerbiedig gezegd, hulp gedumpt. Mensen blijven dan afhankelijk, hun hulpvraag blijft: ‘kom ons helpen, want we hebben geen eten.’ Renate: ‘Als je keihard moet knokken voor de basisdingen in het leven en eigenlijk per dag probeert te overleven, dan is het moeilijk om te bekijken hoe je daar verandering in kunt brengen. Ik wil niet voor de ander bedenken wat diegene moet gaan doen, maar ik vraag: ‘Wat ligt jou, wat wil je gaan doen? Is dit plan haalbaar en innovatief?’ Als mensen het zelf bedenken, dingen zelf kunnen regelen, dan ligt daar een stukje waardigheid in als mens. Wil iemand graag een restaurantje opzetten aan de kant van de weg en je merkt dat er markt voor is, dan help je om zo’n restaurantje te starten. In sommige landen is het gebruikelijk om langs de kant van de weg even snel een hapje te eten; daar is zo’n plan haalbaar. Als het restaurantje groeit, verdienen de eigenaars er geld mee, waarvan ze hun huis kunnen verbeteren. Ze kunnen er eten van kopen en hun kinderen naar school laten gaan. Ze gaan vooruitkijken, leven niet meer bij de dag.’

Als je mensen structureel wilt helpen, moet je zorgen dat eerst in de basisbehoeften is voorzien. Renate: ‘Na de aardbeving in Haïti bouwde een organisatie aardbevingsbestendige houten huizen voor de slachtoffers. Een van de gezinnen die zo’n huis kreeg, was zo extreem arm, dat ze na verloop van tijd hun huis stukje voor stukje gebruikten als brandhout om te kunnen koken. Op deze manier werd hun hele huis opgestookt. Het hebben van een permanente woning die je beschermt tegen regen en kou en die ervoor zorgt dat je kinderen gezond blijven en je spullen niet kapot regenen, zorgt voor een grote verbetering. Maar eerst moet er in de basisbehoeften, zoals het hebben van brandhout, worden voorzien. Een andere basisbehoefte is voedsel. Voor de voedselpakketten die ‘Woord en Daad’ na de aardbeving uitdeelde, gingen de lokale partners op zoek naar winkeliers die nog voedsel te koop hadden. Op deze manier steun je de lokale economie, je schept werk voor mensen in het getroffen gebied.’

Vrouwen en kinderen zijn, op het moment van een crisis, vaak de meest kwetsbare groep. Vooral de weduwen, wezen en gehandicapten. Renate: ‘In de jaren dat ik in Niger woonde, kwam ik veel vrouwen tegen die goed op de hoogte waren van wat je kon oogsten van de lokale bomen die er op de velden groeiden. Ze wisten wanneer het groeiseizoen was, op welk moment het tijd was om te oogsten en hoe je de vruchten moest drogen en opslaan. In het droge seizoen, als er geen gewassen op de akkers stonden om geld mee te verdienen, verkochten ze de gedroogde vruchten op de lokale markt en hadden op deze manier tóch inkomsten. In Niger hebben mannen de taak om de akkers te bewerken. Bij hen was deze kennis vaak veel minder aanwezig. Zij hadden geen notie van het belang van de bomen en gingen gewoon met een schoffel door de akker, waarbij de gierst bleef staan, maar alle pas gezaaide boompjes met de grond gelijk werden gemaakt. De meeste mannen in Niger werken alleen in de oogsttijd – van juli tot september – op hun eigen land. In oktober begint er een ‘Exodus’ van mannen die naar Libië of Nigeria trekken om geld te verdienen. Oorspronkelijk met het idee om na verloop van tijd weer terug naar huis te komen met een potje geld voor het gezin. Maar de reis door de woestijn is gevaarlijk en niet iedereen overleeft dat. De mannen die terugkomen, hebben vaak geen potje geld bij zich, maar een motor, of ze hebben een radio of spijkerbroek gekocht. Het kleine beetje geld dat de mannen bij zich hebben, wordt niet gedeeld met het gezin. Het wegvallen van het inkomen van de mannen maakt de vrouwen extra gemotiveerd om meerdere verschillende bomen op hun akker te planten. Ze staan ervoor open om hun leven te verbeteren.’

Als een hulpproject gaat lopen, volgen er rapportages om te laten zien wat er binnen het project wel of niet bereikt is. Op deze manier krijgt Renate soms mooie verhalen en foto’s van mensen die in eerste instantie alles kwijt waren en diep in de put zaten, maar nu, hoewel heel eenvoudig, weer kunnen leven. Renate: ‘Het is zo mooi om dit werk te doen. Je kunt een stukje van je geloof laten zien, hoop creëren voor andere mensen. Dat is waar ik voor geroepen ben als mens, God heeft me niet voor niets hier neergezet. Ik krijg een tijdje hier, en ik denk dat me gevraagd wordt er het mooiste van te maken ten dienste van de medemens.’