Vrij zijn in oorlogstijd

Tekst: Lia van der Neut en Marja de Kruijf, redactieleden Vrouw tot Vrouw magazine
Foto’s: Jonneke Oskam

Wat zou jij doen als jouw land van de ene op de andere dag van zijn vrijheid werd beroofd? Lyubov Bondarenko maakte het twee jaar geleden mee toen Rusland Oekraïne binnenviel. Het is helaas niet de eerste keer dat Rusland haar familie de vrijheid ontneemt.

We worden heel hartelijk ontvangen als we Lyubov bezoeken in haar appartement in Almelo. Ook al heeft ze de vorige avond tot laat gewerkt in het distributiecentrum, we zijn van harte welkom en Lyubov zet meteen een lekker kopje koffie voor ons. Als ze begint te vertellen over haar leven in Oekraïne en de reden waarom ze is gevlucht, voel je de heimwee naar haar moeder en zoon die ze achter moest laten, het mooie huis dat ze een jaar voor de oorlog kocht en ‘haar’ leerlingen aan wie ze wiskunde gaf. Lyubov vertelt dat ze in Rusland is geboren. Verbaasd vragen we haar of ze Russisch is. Haar antwoord komt snel: ‘Nee, ik ben Oekraïens. Mijn leven is misschien niet zo alledaags’, voegt ze eraan toe. ‘In de jaren dertig van de vorige eeuw, toen Stalin regeerde in de Sovjet-Unie, werden mijn grootouders verplicht om vanuit Oekraïne naar Siberië te verhuizen. Mijn moeder is er geboren en getrouwd, ook ik werd in de Sovjet-Unie geboren.’ Het heeft veertig jaar geduurd voor ze terug naar Oekraïne mochten.

Hoe was je leven voor de oorlog?
In 1991 werd Oekraïne onafhankelijk. Lyubov: ‘Het maakte ons erg blij. Toch was het ook een ingewikkelde tijd. Op school werd lesgegeven in het Russisch, want Oekraïense scholen waren er niet in Oekraïne. Onze eerste presidenten waren communistisch, de ontwikkelingen gingen in ons land langzamer dan bijvoorbeeld in Polen en Bulgarije.’ Lyubov vertelt over haar leven in Oekraïne: ‘Ik haalde mijn diploma en ging vervolgens naar de universiteit. Na verloop van tijd trouwde ik en kreeg een zoon. Mijn man overleed, dat is ondertussen al lang geleden. Een jaar voor de oorlog kocht ik een huis waar ik fijn woonde.’ Als Lyubov vertelt over haar werk, zie je de passie in haar ogen en hoe ze het mist. Lyubov: ‘Ook hier in Nederland ben ik doorgegaan met lesgeven aan mijn leerlingen, dat kon online. Het is echter niet te combineren met het werk in het distributiecentrum. Daarom ben ik er nu mee gestopt. Als ik het Nederlands voldoende beheers, kan ik hier les gaan geven. Daarom studeer ik na mijn werk Nederlands. Als ik avonddienst heb, krijg ik op woensdagavond vrij van mijn manager om de lessen te volgen. Lezen en schrijven gaat al goed, maar Nederlands spreken vind ik nog lastig. Op mijn werk spreekt iedereen Nederlands met me, dat helpt.

Verwachtte je de inval van Rusland?
Lyubov: ‘Ja, iedereen in Oekraïne verwachtte het volgens mij. Ik herinner me nog mijn laatste verjaardag in Oekraïne, op 6 februari 2022. Ik was op school en mijn directeur zei: ‘Misschien is dit wel je laatste verjaardag in Oekraïne.’ Ik vroeg haar: ‘Waarom? Denk je dat echt?’ Haar zoon in Polen had haar gebeld, hij vertelde dat de Poolse bevolking tijdelijke opvangplaatsen voor Oekraïners aan het voorbereiden was. Donderdag 24 februari zette ik het nieuws aan en het eerste wat ik zag was het gezicht van Poetin. Hij zei: ‘We starten een speciale militaire operatie in Oekraïne’ en op datzelfde moment hoorde ik de bommen vallen op het vliegveld twintig kilometer bij mijn huis vandaan. Een aanval had ik verwacht, maar ik had niet gedacht dat het op deze manier zou zijn. Tien jaar geleden werd mijn stad, Slovjansk, bezet. Zoiets verwachtte ik nu ook, maar niet dat Kyiv en Charkiv zouden worden gebombardeerd. Na Marioepol begreep ik dat het serieus was.

Waarom besloot je te vluchten?
In maart nam mijn zoon het besluit om ons land te gaan verdedigen. Dat vond ik ontzettend moeilijk, ik probeerde hem in eerste instantie hiervan af te houden, maar het was zíjn besluit. Hij zei: ‘Ik móet!’ Dat begreep ik. In Slovjansk bleef het rustig, dus ik bleef rustig waar ik was. Maar in april belde mijn zoon me op en zei: ‘Mam, je móet nu vluchten. De situatie wordt te gevaarlijk.’ Mijn buren wisten dat mijn zoon in het leger zat. Veel van mijn buren steunden de Russen. Mijn zoon waarschuwde: ‘Als de Russen in Slovjansk komen, ben je de eerste die gedood zal worden.’ Om haar zoon gerust te stellen, wil Lyubov vluchten, maar ze heeft ook nog een moeder. Lyubov: ‘Ik ben met haar gaan praten, heb geprobeerd haar over te halen om met mij te vertrekken, maar ze wilde absoluut niet weg. Toen ik dit aan mijn zoon vertelde, zei hij: ‘Ik wil bij iemand thuis kunnen komen. Als je blijft, verlies ik jullie allebei.’ Gelukkig is het tot nu toe redelijk rustig gebleven in Slovjansk. Ik heb een vrouw gevonden die voor mijn moeder zorgt en boodschappen voor haar doet als het ’s winters erg koud is. Doordat ik in Nederland woon en werk, kan ik haar financieel helpen. De prijzen in Oekraïne zijn sterk gestegen.’

Terug naar Oekraïne
Afgelopen zomer ging Lyubov terug naar Oekraïne, op bezoek bij haar moeder. Lyubov: ‘Ik wilde met eigen ogen zien hoe het er was. In mijn ziel hoopte ik dat het veilig was om terug te gaan, voor altijd . In Kyiv was het rustig, ze hebben goed luchtafweergeschut. Tegelijkertijd viel het op dat er helemaal geen kinderen op straat waren. Alle gezinnen zijn gevlucht. In Slovjansk ontmoette ik mijn moeder en mijn zoon. Het is een oorlogsstad geworden, met veel soldaten, vlak bij de frontlinie. Mijn huis heb ik ook bezocht. Er zijn nog maar twee huizen in mijn straat bewoond, verder is iedereen gevlucht. Hoewel ik graag bij mijn moeder was gebleven, besefte ik ook dat ik haar vanuit Nederland het beste kan helpen. Ook voor mijn zoon is het beter als ik in Nederland blijf: dan hoeft hij zich geen zorgen over mij te maken.’

Hoe ben je in Nederland terechtgekomen?
‘Eerst kwam ik vanuit Oekraïne in Polen, maar daar kon ik niet blijven, omdat er al zo veel Oekraïense vluchtelingen waren. Ik moest kiezen tussen Italië en Nederland. Italië is veel te warm voor mij.’ Lachend zegt Lyubov: ‘Van Nederland kende ik twee dingen: tulpen en kaas. Maar vooral omdat ik Engels spreek, was Nederland een logische keuze, de meeste Nederlanders spreken het ook. We kwamen met vijfentwintig personen naar Rijssen. Ik kwam bij Joke en Gerrit in huis. Dat beschouw ik als een zegen van God.

Geloof
Als we, hierop inhakend, naar Lyubovs geloof vragen, antwoordt ze: ‘Vroeger dácht ik altijd dat ik een gelovig mens was. Soms ging ik naar de Orthodoxe Kerk, maar ik begreep er helemaal niets van, omdat de dienst in een Oud-Slavische taal werd gehouden. Ik weet niet waarom, maar het raakte me niet en ik had er geen verwachting. Mijn beste vriendin zei op een dag: ‘Ga met mij mee!’ Met enige reserve ging ik met haar mee naar een protestantse kerk. De dienst werd in mijn moedertaal gehouden en ik begreep álles! Ik voelde dat het voor mij was. Ik voelde dat God met mij was.’ Lyubov zegt het met stralende ogen, terwijl ze beide handen op haar hart legt. ‘Na twee jaar werd ik zondagsschooljuf in onze kerk. Ik liep met de kinderen op.

Toen ik in Nederland kwam, werd er in Rijssen een protestantse kerkdienst georganiseerd waar míjn taal werd gesproken en waar míjn Oekraïners kwamen, maar toch miste ik iets. Het was anders … In de kerk van Joke en Gerrit ervoer ik de aanwezigheid van God. Ik besloot voortaan met hen mee te gaan. Toen ik Nederlands begon te leren, ging ik steeds meer begrijpen, niet alles natuurlijk, maar wel de hoofdzaak. Als ik het moeilijk vind, zoek ik het Bijbelgedeelte op in mijn Oekraïense Bijbel en lees ik daarin mee. Dat helpt.’ Lyubov staat op en toont ons twee boekjes: ‘Ik kreeg van Joke en Gerrit een cadeau, de Basisbijbel in makkelijk Nederlands en een psalmboekje.’ Lyubov opent het psalmboekje en toont ons de notenbalken bij het eerste vers. Zo kan ze goed meezingen. Ook is er herkenning, want in Oekraïne worden veel psalmen op dezelfde melodie gezongen.

Met Gods hulp
Na een korte stilte zegt Lyubov: ‘Werkelijk, soms ben ik zo overstuur! Vroeger beklaagde ik mezelf dan, maar nu bid ik en ben ik niet meer bang om mijn werk of andere dingen te verliezen. Ik weet dat God voor me zorgt. Het geloof in Hem steunt me, ik kan niet zonder Hem. Er zijn genoeg momenten geweest waarop ik niets meer wilde, behalve sterven. Maar dan pakte ik mijn Bijbel en zei tegen mezelf: ‘Lyubov, dit is niet goed.’ Dat helpt. Ik ga naar de kerk, ik luister naar de dominee en ik heb Joke en Gerrit. Zij zijn mijn engelen! Dankzij Hem, dankzij Hem! Ze steunen en helpen me zo geweldig! Zij, hun kinderen en kleindochter zijn als familie voor mij. Ik ben niet alleen, want God heeft me deze mensen gegeven. Het voelt alsof ik hen al mijn hele leven ken. Dat is een zegen, een wonder!’

Wat betekent vrijheid voor je?
‘Echt heel veel. Vrijheid is zo kostbaar! Het is de mogelijkheid om mijn eigen beslissingen te nemen, mijn eigen keuzes te maken. Niet op íemand te vertrouwen, maar op God. Het is het enige vertrouwen dat ik heb. Er zijn Oekraïners die zeggen: ‘Het maakt me niet uit waar ik woon, in Rusland of Oekraïne …’ Ik kan dat niet. Voor mij is de onafhankelijkheid van mijn land een voorwaarde om als vrij mens te kunnen leven. Dat kan niet onder Poetin. Oekraïners zijn in hun ziel en geest vrije mensen. Ik zal de macht van Poetin en Rusland nooit aanvaarden. Als Oekraïne haar vrijheid verliest, zal ik niet terugkeren, want vrijheid is ontzettend belangrijk voor mij. Oekraïne zal mijn land niet meer zijn als het door Rusland wordt overheerst. Ik weet dat het moeilijk voor me zal zijn om met nul te starten, maar ik zal het proberen. Gelukkig heb ik mijn God. Híj is alles, Hij is overal, in Nederland, in Oekraïne. Hij weet wat goed is voor mij. Dat moet ik accepteren, en ik denk dat mijn God mij steunt in mijn verlangen om vrij te zijn.’

Hoe zie je de toekomst?
‘Ik hoop dat Oekraïne eens weer vrij zal zijn, dat het kwaad niet zal overwinnen. Poetin is zo boos, zo slecht, een dictator! Ik hoop dat de mensen in Rusland wakker worden geschud en zullen inzien dat ze vrijheid nodig hebben. Zij willen deze oorlog toch ook niet?! Maar ze zijn bang. Ze weten niet wat vrijheid is. Ze zeggen: ‘God is met ons,’ maar ik denk dat ze God niet kennen. Als ze Hem wel kenden, zouden ze dit niet doen, want onze God is vriendelijk, Hij is liefde, Hij is goed. Hij wil niet dat mensen anderen doden. Als Russische priesters de soldaten zegenen en hen naar Oekraïne sturen om daar mensen te doden, zijn ze geen priesters. Ze dienen God niet, maar Poetin. Vrijheid leeft in de ziel van Oekraïners. We hopen op een betere toekomst.’

Plannen maken
‘Weet je, ik droom niet meer. Vroeger, in Oekraïne, dacht ik: wat zal ik morgen gaan doen? En volgende week? Volgende maand? In mijn vakantie? Ik maakte plannen. Nu maak ik geen plannen meer, behalve voor de nabije toekomst. Ik wil een appartement vinden. Ik bid voor mijn zoon en mijn moeder dat ze in leven blijven … Ik bid voor Joke en Gerrit en hun familie. En natuurlijk hoop en bid ik dat de oorlog ophoudt. Dan kan ik naar Oekraïne terugkeren. Ik weet niet of de regio waar ik vandaan kom vrij zal zijn, want Poetin wil álles hebben. Als hij zijn zin krijgt, zal ik niet terugkeren.’

Hoe nu verder?
‘Ik ben de Nederlanders heel dankbaar. Ze hebben ons ontvangen, ons de mogelijkheid gegeven om in vrede te leven. En natuurlijk is het moeilijk. Het is een ander land met een vreemde taal, andere regels en tradities. Maar wij zijn hier gekomen, aan een oorlog ontsnapt. We moeten dankbaar zijn. Ik wil Nederlands leren, niet om beter werk te kunnen krijgen, maar ik ben híer met déze mensen, in dít land en ik wil weten wat ze zeggen, hen begrijpen. Het is moeilijk omdat ik niet zo jong meer ben, maar ik probeer het.’