• Gepubliceerd door
  • Vrouw tot Vrouw
  • Gepubliceerd op
  • 24 november 2023

Eeuwigheidszondag: gedenken in perspectief!

Tekst: ds. J. van het Goor

Wellicht herken je het: het voorlezen van de namen van overledenen tijdens de kerkdienst – of dat nu op oudejaarsavond of op eeuwigheidszondag is – geeft zo’n dienst altijd een wat beladen karakter. Toch is er méér te zeggen.

Zelf kom ik, en mogelijk velen die dit lezen met mij, uit een traditie waar in de oudejaarsavonddienst de namen van de overledenen werden gelezen en genoemd. Het gaf (en geeft?) die dienst een wat beladen karakter. In de laatste weken van het jaar en in het bijzonder op de dagen na Kerst is voor nogal wat mensen de vaart uit het leven; het zijn trage dagen. Je bent soms niet meer vooruit te branden. Een sterk gevoel van vergankelijkheid maakt zich van je meester, en dan straks ook nog de oudejaarsdienst, waarin we te horen krijgen wie ons allemaal zijn ontvallen in het voorbije jaar. Oude mensen, mensen in de kracht van het leven, maar ook jonge mensen – ook mensen die het leven niet meer aankonden.

Rituelen

Wanneer er iets heel in- en aangrijpends gebeurt, waarbij mensenlevens te betreuren zijn, zien we dat er steeds meer behoefte is aan een mo(nu)ment om te gedenken en om in de vaart der volkeren even stil te staan bij wat er gebeurde.

Nogal eens wordt het een muur van bloemen, kaarten, knuffels en korte briefjes. Mensen ontmoeten elkaar, omarmen elkaar, leggen het hoofd op elkaars schouder, vegen in stilte een traan weg en gedenken de dode(n).

Op veel plaatsen kent men ook de gewoonte van de lichtjestocht: een optocht die eindigt op de begraafplaats, waarbij dan kaarsjes worden gebrand voor hen die zijn overleden. De gedachten hierbij zijn vooral bij de dood en de doden. Bij al deze dingen en gelegenheden kijken we terug, en voelen we bijzonder gemis en pijn.

Sterven in geloof voltooit het leven

Vooral in de calvinistische traditie is aan de laatste zondag van het kerkelijk jaar de naam ‘eeuwigheidszondag’ verbonden. Dat geeft kwaliteit aan de voleinding – eeuwigheid, bestaan zonder eind.

Het leven is niet voltooid als we de laatste adem uitblazen. Mensen kunnen al eerder het gevoel hebben dat hun leven voltooid is, en vinden dan de dood die de maat neemt. Maar het leven met de Heere, het leven van het geloof, is nooit voltooid, maar wacht op de voltooiing. Het is hier op aarde niet af, integendeel. Het blijft onvolmaakt en bevlekt met zonden. Juist het sterven in geloof voltooit het leven. Wat kan de gelovige uitzien naar de voleinding als Jezus wederkomt en God alles zal zijn in allen (1 Korinthe 15:28 slot). Daarom is de eeuwigheidszondag meer dan een ritueel.

Achterom-, omhoog- en vooruitkijken

Zeker, nabestaanden, geliefden van de overledenen worden uitgenodigd om in de dienst op de eeuwigheidszondag aanwezig te zijn. En er wordt nadrukkelijk stilgestaan bij hen die zijn heengegaan ‘in de weg van alle vlees’. Ik noem het bewust zo, omdat dat ook een aspect is van het gedenken. Wij volgen allen als schapen naar het graf (Psalm 49:5).

In sommige kerken zal er een kaarsje worden aangestoken of een bloem in een vaas gezet. Maar er is op de eeuwigheidszondag meer dan herdenken en stilstaan bij de doden. De eeuwigheidszondag staat in het licht van het leven, het licht van de eeuwigheid. We kijken niet alleen achterom, maar vooral omhoog en vooruit, ver vooruit. We gedenken in hope.

Het leven van hen die Christus kennen en liefhebben als hun Heere en Heiland, is niet voorbij. Dat leven is eeuwig leven. Zegt Jezus niet: Ik ben de Opstanding en het Leven; wie in Mij gelooft, zal leven, ook al is hij gestorven (Johannes 11:25)? Het gaat over het ‘blijde vooruitzicht dat streelt, waarin we ontwaakt Gods lof zullen ontvouwen’ (Psalm 17:8).

Eeuwig leven

Als we zo onze geliefden gedenken, is er dus meer dan droefheid en weemoed. En als er weemoed is, is het omdat we het heilgeheim niet meer samen kunnen delen hier op aarde. Op eeuwigheidszondag zijn we blij en dankbaar dat de Heere regeert over dood en graf heen. In het moment van stilte zijn onze gedachten bij hen die ons door de dood ontvallen zijn. Maar in de verkondiging die erop volgt, worden we vanuit de Bijbel en de verkondiging vermaand en vertroost. En laat dat nu in de taal van het Nieuwe Testament hetzelfde woord zijn. En laat Hij nu de Parakleet zijn, de Heilige Geest Die dat vermanende en vertroostende werk doet.

Zo gedenken we in perspectief. Want de erop volgende zondag gedenken we Hem die gekomen is, gestorven en opgestaan. Hij leeft! En zij die in Hem zijn, leven met Hem – eeuwig(heidszondag).

Hoe is eeuwigheidszondag ontstaan?

Memento mori

Bovenstaande Latijnse woorden vertalen we door ‘gedenk te sterven’.

Was het de bedoeling van het instellen van de eeuwigheidszondag, de zondag van de voleinding of gedachteniszondag, dat we niet aan de dood, onze eigen dood voorbijgaan?

Als we het wat meer onder de loep nemen, blijkt er toch meer te zijn dan alleen maar een verschillende benaming.

Door na te denken over de eindigheid van het leven gaan we mogelijk bewuster leven. Het leven is kort, en we zijn zo door de tijd en daarmee ook uit de tijd. Maar of daarvoor de eeuwigheidszondag meer en meer z’n plek heeft gekregen in de kerk?

Het heeft een hele geschiedenis…

De oudste naam van deze zondag, de laatste zondag van het kerkelijk jaar, de zondag vóórdat advent begint en daarmee een nieuwe jaarkring, is ‘dodenzondag’.

Het eigen karakter van deze dag is ontstaan in 1816, toen koning Frederik Willem III van Pruisen bepaalde dat die laatste zondag een ‘algemeen christelijk feest ter herinnering aan de overledenen’ zou zijn. Hierbij speelde ook de nagedachtenis aan hen die in oorlogen waren gesneuveld een rol. Deze dodenzondag, van oorsprong een lutherse gewoonte, werd de protestantse tegenhanger van Allerzielen. Dit is de gedenkdag binnen de Rooms-Katholieke Kerk voor de gestorven gelovigen op 2 november, één dag na Allerheiligen.

Allerzielen

Op Allerzielen worden in de westerse rooms-katholieke traditie de overledenen herdacht en wordt een requiemmis opgedragen. Ook worden er door de nabestaanden bloemen op het graf geplaatst. Cruciaal verschil met de dag die wij als protestanten houden, is dat er met Allerzielen speciaal gebeden wordt voor alle zielen die nog niet in de hemel zijn, maar in het vagevuur. Als protestanten geloven we dat de beslissingen voor de eeuwigheid vallen voordat wij de laatste adem uitblazen; zoals de boom valt, blijft die liggen.

Daarom geldt het woord dat Jesaja tegen Hizkia sprak ook voor ons, en geeft het ook aan dat wij de zaken van de eeuwigheid niet op hun beloop kunnen laten: Regel de zaken …!

Regel de zaken …, zeker ook allerlei zaken waarmee je nabestaanden kunt ontlasten, zoals de afscheidsdienst, die toch vooral en allereerst een dienst van Woord en gebed mag zijn.  Dat is noodzakelijk omdat steeds meer ouders, tot groot verdriet, geconfronteerd worden met kinderen die met God, kerk en geloof hebben gebroken. Maar als je deze zaken regelt, dan moet je ook nadenken over je eigen sterven, en over de ontmoeting met de Heere.

Dat is ook de drijfveer om de zaken te regelen: … want u zult sterven en niet (blijven) leven (Jesaja 38:1).